مدل سازی و تحلیل تطبیقی روش های سنجش سطح توسعه یافتگی (مطالعه ی موردی: شهرستان های ایران)

شناخت وضعیت موجود سطح توسعه یافتگی نواحی مختلف کشور به عنوان نخستین گام در فرایند برنامه ریزی توسعه ی آتیِ ملی و منطقه ای، از اهمیت بسزایی برخوردار است. از میان روش های متعدد و متنوعی که تاکنون برای ارزیابی گزینه ها ارائه شده، برخی روش ها مانند تحلیل عاملی، تاکسونومی عددی، موریس، topsis، و غیره، در مطالعات جغرافیایی جهت ارزیابی و رتبه بندی سطح توسعه یافتگی سکونتگاه ها مقبولیّت عام یافته و به طور مکرر مورد استفاده قرار گرفته اند. در هر یک از این روش ها، رتبه بندی گزینه ها طبق فرایند خاصی صورت می پذیرد. این مسأله سبب می شود که نتیجه ی حاصل از روش های مختلف، الزاماً یکسان نباشد. از طرفی اولویت هیچ یک از روش ها به طور کامل و متقن مورد تأیید قرار نگرفته است؛ به طوری که تقریباً کلیه ی روش ها به موازات یکدیگر مورد استفاده قرار گرفته اند. معدود بودن مطالعاتِ صورت گرفته در زمینه ی تحلیل تطبیقیِ نتایج حاصل از روش های مختلف، سبب شده تا محدودیت ها و نقاط ضعف روش ها کمتر مورد توجه قرار گیرد، و نتایج متفاوت و بعضاً متناقض روش های مختلف، کمتر مورد سوال واقع شود. از این رو، پژوهش حاضر با رویکردی تحلیلی به تبیین مهم ترین نقایص روش های متداول در زمینه ی سنجش سطح توسعه یافتگی سکونتگاه ها پرداخته است. هدف از پژوهش حاضر، ارزیابی سطح توسعه یافتگی شهرستان های ایران با استفاده از روش های متداول سنجش سطح توسعه، تحلیل تطبیقی نتایج حاصل از روش های مختلف، تبیین نقاط ضعف هر یک از روش ها و در نهایت، ارائه ی مدل جدیدی است که حتی الامکان فاقد کاستی های روش های موجود بوده و کارایی لازم را جهت سنجش سطح توسعه ی سکونتگاه ها داشته باشد. بدین منظور، پس از مطالعه ی منابع آماری موثق شامل نتایج تفصیلی سرشماری عمومی نفوس و مسکن شهرستان های کشور و نیز سالنامه-های آماری استان ها در سال 1385، تعداد 54 شاخص توسعه تدوین گردید. در فرایند تعریف و انتخاب شاخص ها، ابعاد مختلف توسعه و نیز موجود بودن داده ها برای همه ی شهرستان های کشور مدّ نظر قرار داده شد. نخستین مرحله از تحلیل داده ها به محاسبه ی وزن شاخص های مورد مطالعه با استفاده از روش های linmap، ahp گروهی، آنتروپی و تحلیل مولفه های اصلی اختصاص داده شد. سپس، نتایج حاصل از این روش ها مورد ارزیابی مقایسه ای قرار گرفت که بر اساس آن، روش wimors برای وزن دهیِ شاخص ها پیشنهاد گردید. پس از تعیین وزن شاخص ها، سطح توسعه یافتگی شهرستان های کشور با استفاده از روش های تحلیل عاملی، تاکسونومی عددی، موریس، تحلیل مولفه های اصلی، ahp، saw، topsis و linmap مورد ارزیابی قرار گرفت؛ نتیجه ی ارزیابی در هر یک از این روش ها به صورت یک امتیاز نهایی یا شاخص ترکیبی ارائه شد که مبنای رتبه بندی شهرستان ها قرار گرفت. در مرحله ی بعد، فرایند محاسبات و نتایج حاصل از روش های مختلف مورد تحلیل و ارزیابی مقایسه ای قرار گرفت و محدودیت ها، نقایص و نقاط ضعف هر یک از روش ها تبیین و تشریح گردید. در نهایت، مدل جدیدی به نام مدل ralspi ارائه شد. مهم ترین مزایای این روش عبارت اند از: تأکید بر گزینش نظام مند مجموعه شاخص های انتخابی به دلیل الزام ارائه ی ساختار سلسله مراتبی از شاخص ها، در نظر گرفتن جایگاه مستقل و تأثیرگذار برای تمامی شاخص های مورد مطالعه، إعمال وزن یا ضریب اهمیت برای هر یک از شاخص ها، تقلیل خصلت جبرانی بودن امتیاز شاخص ها، و غیره.